BÀI THAM KHẢO SỐ 2 “Nồi cháo cám” trong truyện ngắn “Vợ nhặt”

​Có những chi tiết nghệ thuật đọc rồi là nhớ mãi bởi nó có sức rung động sâu xa, sức ám ảnh lâu bền trong người đọc như “bát cháo hành” của Thị Nở trong Chí Phèo (Nam Cao), như “nồi cháo cám” của bà cụ Tứ trong Vợ nhặt (Kim Lân). Nếu bát cháo hành là liều thuốc giải độc đối với những “con quỷ dữ” như Chí Phèo biết quay về cuộc sông lương thiện, thì nồi cháo cám chính là tấm lòng thương yêu chân thực, cảm động của người mẹ nghèo khổ đối với những đứa con trong bữa cơm ngày đói đón dâu mới.

Gấp trang truyện lại, không hiểu sao trước mắt ta cứ hiện lên rõ ràng như thực hình ảnh “người mẹ tươi cười, đon đả: – Cám đấy mày ạ, hì. Ngon đáo để, cứ thử ăn mà xem. Xóm ta khối nhà chả có cám mà ăn đấy”. Có thật chăng món chè cám ngon đáo để? Có thật chăng lòng người mẹ đang vui sướng? Chỉ biết rằng cỏ một niềm xúc động rất thật cứ dâng lên trong lòng ta trước tấm lòng bà cụ Tứ khi bà “lễ mễ” bưng nồi cháo ra, đon đả tươi cười múc cháo cho hai đứa con.

Nhớ lại cuộc đời dài nghèo khổ của bà, mấy khi trên gương mặt u tối ấy sáng lên một nụ cười? Ngay cả đêm qua, biết con trai đã nên vợ nên chồng, trong giờ phút đầu tiên gặp người con dâu mới, nước mắt khổ đau và lo lắng của bà vẫn chảy nhiều hơn tuy trong thâm tâm bà cũng có chút “mừng lòng” và một vài tia hi vọng về chúng. Vậy thì vì sao trong bữa cơm ngày đói đón dâu mới lại có chuyện “nồi cháo cám” với nụ cười đon đả làm bừng sáng cả khuôn mặt già nua, nhẫn nhục của bà? Ta hiểu, không phải bà vui cho bà, mà chính là bà đang cố tạo ra những niềm vui, dù còn rất mong manh, cho con trai và con dâu trong ngày đầu tiên nên vợ nên chồng. Tâm lòng người mẹ nghèo thương con thật cảm động. Bà đã dậy sớm, “xăm xắn” dọn dẹp nhà cửa, vườn tược cho quang quẻ, trong bữa cơm toàn nói những chuyện vui về tương lai như chuyện nuôi gà … Và “nồi cháo cám” chính là đỉnh cao của tấm lòng người mẹ nghèo thương hai đứa con vừa tìm đến với nhau trong cảnh “vợ nhặt” giữa những ngày đói khủng khiếp nhất của năm 1945.

Còn nhớ một điều, đây không phải là một bữa cơm thường nhật hằng ngày, mà là bữa cơm đầu tiên đón dâu mới, bữa cơm ngày “nhị hỉ” thiêng liêng theo phong tục Việt Nam. Chính đêm qua, bà đã nói với người đàn bà lạ bỗng trở nên thân thiết với mình: “Lẽ ra mẹ phải có dăm ba mâm, mời bà con họ hàng, nhưng Bữa cơm ấy phải tươm tất, nhưng vì đang trong những ngày đói nên chỉ có “một niêu cháo lõng bõng, một dúm rau chuối thái rối chấm với muối trắng”. Ba mẹ con ăn vui vẻ nhưng loáng cái đã hết nhẵn, không còn chút gì trên cái mẹt rách được dùng làm mâm.Một tình thế hụt hẫng sẽ đến trong bữa cơm ngày cưới, điều này, bà đã nhìn thấy trước, và bằng tấm lòng thương yêu của mình, bà đã tìm cách “cứu nguy” cho nó, mục đích là để cho con trai và con dâu có được niềm vui trọn vẹn trong ngày đầu tiện nên vợ nên chồng. Nồi cháo cám có được là do lòng thương con chân thành của bà, cũng là do cách nghĩ hồn nhiên mộc mạc của bà – những bà mẹ nông dân suốt đời lam lũ nghèo khổ.

Bà nấu nồi cháo cám, giấu con trai và con dâu, để đến cái giờ phút nguy kịch đó mới đem ra “cứu nguy” như khi ta xổ ra con át chủ bài lúc ván bài đã đến nước quyết định. Và như ta thấy, bà đã vui vẻ mời chào,đon đả đón lấy bát của con dâu và con trai để múc cháo. Bà còn “nói trại” đi đó là chè khoán, ngon đáo để. Trong chi tiết nghệ thuật này, hai lần Kim Lân miêu tả cái dáng tươi cười, đon đả của bà mẹ với hai đứa con một cách thật chân thành và hồn nhiên. Chính điều này làm ta xúc động, xót thương và cảm phục tấm lòng của người mẹ nghèo khổ. Bà đang vui (điều này hẳn là có vì con trai bà đã có gia đình bà đã có con dâu) hay bà đang cố tạo ra niềm vui cho hai đứa con tội nghiệp của bà đã nên vợ nên chồng trong lúc đói kém này? (Điều này chắc là nhiều hơn, là điều chủ yêu trong lòng bà lúc bấy giờ). Dường như bà cố ý xua đi không khí ảm đạm, cố gắng vượt lên hoàn cảnh bằng sự tươi tỉnh động viên con. Bên trong cái vẻ tươi ,tỉnh ấy, ta biết lòng người mẹ đang thổn thức. Lòng người đọc cũng dâng lên bao xót xa … Tội nghiệp cho niềm vui của bà – cái niềm vui không cất cánh lên được. Bởi, vẫn còn đó bát cháo cám “chát xít, nghẹn bứ trong miệng” anh con trai và làm “tối sầm hai con mắt” người con dâu. Và, tiếng cười của bà tắt hẳn khi “một nỗi tủi hờn dâng lên bao quanh mâm cơm”, họ cắm mặt ăn cho xong bữa, ăn mà không nhìn nhau … Kim Lân viết những dòng này tưởng như khách quan, nhưng ta biết lòng ông đau nhói biết chừng nào, bởi chính ông, gia đình ông, trong những ngày đói của năm Ất Dậu ấy, cũng đã từng phải ăn cháo cám, ông đã biết mùi vị của cháo cám là thế nào? … Phải, cái nồi cháo cám ấy có gì là quý giá đâu, nhưng tấm lòng người mẹ nông dân một đời nghèo khổ ngẫm lại không đáng thương, đáng quý hay sao? Có thể bà chẳng còn sống mấy nữa. Nhưng bà sống vì con, cả con trai và người con dâu mới mà bà đã thương yêu sâu sắc, bà tìm thây ý nghĩa đời mình trong sự chăm lo vun vén cho con. Cái đức hi sinh, vị tha ấy là của bà, của bao bà mẹ nông dân khác mà ta đã gặp trong cuộc đời. Và nồi cháo cám mà Kim Lân đã dành cho bà ở đây, trong phần kết thúc thiên truyện ngắn này, nó vẫn gợi lên sâu sắc âm hưởng đau xót của nạn đói khủng khiếp năm 1945, vẫn giữ lại cái hương vị đằm thắm nhân bản của khát khao tổ ấm gia đình dù trong cảnh “Vợ nhặt”; nhưng trên hết và bao trùm tất cả, đó là tấm lòng nhân hậu cao cả của những người mẹ Việt Nam – “đằng sau manh áo rách là những tấm lòng vàng!”

Đó là một chi tiết nghệ thuật đặc, sắc mà ta thường gặp ở cây bút viết truyện ngắn sở trường về người nông dân Việt Nam: nhà văn Kim Lân.
​

Bài tham khảo 3:Chi tiết “Nồi cháo cám” trong truyện ngắn “Vợ nhặt”
​

Kim Lân là một nhà văn tài năng và đặc biệt ông bén duyên với những tác phẩm mang tính chất rất giản dị đặc biệt là các tác phẩm về những số phận khó khăn. Tác phẩm “Vợ nhặt” là một trong số những tác phẩm tiêu biểu mà trong đó tác giả đưa ra cho ta những cách nhìn rất chân thực về người nông dân trong cảnh đói nghèo, tù túng. Tác phẩm đã thể hiện rất rõ hai giá trị, giá trị nhân đạo và giá trị hiện thực rất sâu sắc.

Với tư cách là một nhà văn của nông thôn, Kim Lân là người rất hiểu người nông dân, lại là người trong cuộc của cái nạn đói khủng khiếp này, Vợ nhặt được tái hiện là một bức tranh cô đúc mà đầy đủ, khái quát mà cụ thể, khắc sâu thành ấn tượng rõ nét.

Qua tác phẩm ta có thể thấy bức tranh toàn cảnh về nạn đói khủng khiếp năm 1945 với cảnh người đói “bồng bế, dắt díu nhau xanh xám như những bóng ma, và nằm ngổn ngang khắp lều chợ”, “bóng những người đói dật dờ đi lại lặng lẽ như những bóng ma”, và sau đó là “người chết như ngả rạ”, “thây nằm còng queo bên đường”, “không khí vẩn lên mùi gây của xác người”, rồi “mùi đốt đống rấm ở những nhà có người chết theo gió thoảng vào khét lẹt” và “tiếng hờ khóc tỉ tê trong đêm khuya”…như thế cái đói đó đã tràn đến xóm ngụ cư, ùa vào gia đình anh Tràng, bủa vây và đe dọa số phận từng con người, không trừ một ai.

Tác phẩm cũng vẽ ra “Bức tranh về số phận những con người trên bờ vực thẳm của nạn đói: “những khuôn mặt hốc hác u tối trong “cuộc sống đói khát”, “không nhà nào có ánh đèn, lửa”, đến cả trẻ con cũng ngồi ủ rũ dưới những xó đường không buồn nhúc nhích. Trong gia đình Tràng thì bà cụ Tứ già lão không làm được gì, anh con trai đẩy xe bò thuê để kiếm sống qua ngày, người con dâu “áo quần tả tơi như tổ đỉa, gầy sọp hẳn đi, hai con mắt trũng hoáy, cái ngực gầy lép nhô hẳn lên”… Số phận của họ có khác gì “cái nhà vắng teo đứng rúm ró trên mảnh vườn mọc lổn nhổn những búi cỏ dại” và bữa cơm ngày đói với nồi cháo cám “đắng chát và nghẹn bứ trong cổ”…

Vợ nhặt của Kim Lân còn là niềm khát khao tới cháy bỏng với tổ ấm gia đình trọn ven. Niềm khát khao tổ ấm gia đình được thể hiện chân thực và có chiều sâu qua tâm trạng nhân vật Tràng :từ trên bờ vực thẳm của cái chết, họ đã dám khát khao đến tổ ấm gia đình, đến một cuộc sông đích thực và cao đẹp của con người. Cho nên, tuy “chợn” khi nghĩ “thóc gạo này đến cái thân mình cũng chả biết có nuôi nổi không, lại còn đèo bòng”, nhưng Tràng vẫn “Chậc, kệ!” và dẫn vợ về nhà. Trong tác phẩm Vợ nhặt “Anh vừa xấu hổ lại vừa tự hào khi đưa vợ đi qua xóm ngụ cư, bởi vì có “một cái gì mới mẻ, lạ lắm, chưa từng thấy” dâng lên “ôm ấp, mơn man khắp da thịt..,”; và nhất là, trong buổi sáng đầu tiên khi có vợ, Tràng thấy cuộc đời mình bỗng nhiên thay đổi hẳn: “Hắn thấy thương yêu gắn bó với cái nhà của hắn lạ lùng”, “một nguồn vui sướng, phấn chấn đột ngột tràn ngập trong lòng”, “bây giờ hắn mới thấy hắn nên người, hắn thấy hắn có bổn phận phải lo lắng cho vợ con sau này”. Đây là đoạn văn đầy cảm hứng nhân đạo với các nhân vật của ông. Chính vì yêu thương chính vì khát khao có một mái ấm gia đình nên con người ta biết quí trọng những thứ xung quanh hơn.

Ở “Vợ Nhặt” giá trị hiện thực tuy chưa rõ nét nhưng đã hiện ra ở cuối truyện trong ý nghĩ của Tràng: “cảnh những người nghèo đói ầm ầm kéo nhau đi trên đê Sộp. Đằng trước có lá cờ đỏ to lắm”. Đoàn người đi phá kho thóc Nhật và lá cờ của Việt Minh. Đây là hiện thực nhưng cũng là ước mơ của những người giống như Tràng.

Không những truyện thể hiện giá trị hiện thực mà còn là giá trị nhân đạo sâu sắc. ở đây chúng ta có thể nhận ra tình thương yêu giai cấp, sự cưu mang lẫn nhau của những người nghèo khổ được thể hiện rất cao đẹp và cảm động qua tấm lòng bà cụ Tứ đối với con trai và con dâu. Vượt lên tình thương con – nhất là đối với người đàn bà lạ bỗng nhiên thành con dâu mới – đó là tình thương yêu giai cấp của những người nghèo khổ. Bà cụ tứ đã gọi thị là “con”, tôn trọng thị, nói chuyện thân mật với thị ngay đêm đầu gặp mặt. Và sáng hôm sau, bà cụ tứ cố tạo ra niềm vui cho con trai và con dâu vui. Trong tác phẩm” Chi tiết nồi cháo cám thật cảm động trong bữa cơm ngày đói đón dâu mới. Không chỉ là tấm lòng người mẹ thương con mà trong tình thương ấy còn có cả đức vị tha cao cả.

Truyện kết thúc với một cái kết đầy gợi mở đã tạo cho người đọc những cảm hứng trong tìm tòi và chiêm nghiệm. Dưới ngòi bút tài hoa của tác giả Kim Lân chúng ta có cơ hội đắm chìm trong không gian ấy, và nhận ra những vẻ đẹp của hai giá trị lớn: giá trị hiện thực sâu sắc và giá trị nhân đạo cao cả.

Ý nghĩa Chi tiết “Nồi cháo cám” trong truyện ngắn “Vợ nhặt”

Một tác phẩm văn học thật sự đi vào lòng người đọc, để lại cho người đọc những dấu ấn riêng không phải là nhờ vào những trang viết hay có ngôn từ cực kì trau chuốt và mượt mà. Mà dấu ấn đó phải được xây dựng từ các chi tiết nhỏ. Có ai đó đã từng nói một chi tiết nhỏ có thể làm lên tên tuổi của nhà văn. Thật vậy, chi tiết ‘nồi cháo cám’ là một chi tiết đắt giá giúp tên tuổi nhà văn Kim Lân cùng với tác phẩm ‘Vợ nhặt’ trở lên nổi tiếng.

Tác phẩm ‘Vợ nhặt’ là một truyện ngắn thành công nhất của nhà văn Kim Lân đã tái hiện thành công hiện thực nạn đói năm 1945. Ngoài việc khắc họa thành công hình ảnh nhân vật với những chiều sâu tâm trạng phức tạm như bà cụ Tứ, hay cách thể hiện nhân vật gần gũi với bạn đọc anh cu Tràng thì việc xây dựng lên các chi tiết và hình ảnh mang tính tiêu biểu. Và mỗi hình ảnh đắt giá đó luôn luôn chứa đựng rất nhiều hàm ý cũng như thông điệp mà tác giả gửi gắm.

Hình ảnh ‘nồi cháo cám’ trong tác phẩm là một chi tiết đắt giá như vậy. Chi tiết nhỏ ‘Nồi cháo cám’ nằm ở vị trí cuối truyện như đã đẩy lên cao trào cũng như là nơi hội tụ tất cả những nỗi niềm, tình cảm của các nhân vật trong truyện. Hình ảnh trở nên cắt cứa cứ trở đi trở lại trong tâm trí người đọc. Nhớ đến hình ảnh nồi cháo cám là người ta mường tượng ra cảnh nạn đói năm 1945 ảm đạm và thê lương đến ghê người.
Kim Lân đã thật tinh tế để lựa chọn chi tiết ‘Nồi cháo cám’ vào câu chuyện anh cu Tràng- một chàng trai nghèo khổ giữa nạn đói lại nhặt được vợ. Trong khi nạn đói đang đe dọa đến mỗi người, trong khó khăn thì người ta thường ích kỉ. Qua đó mới thấy được tình yêu thương đùm bọc lẫn nhau của con người.Chi tiết ‘Nồi cháo cám’ nếu như nó xuất hiện trong bữa ăn giữa nạn đói năm 1945 lại dường như dễ hiểu, nhưng trong tác phẩm nó lại được xuất hiện ngay sau buổi sáng hôm sau. Buổi sáng mà nhà bà cụ Tứ có thêm người con dâu. Lễ ra mắt con dâu bình thường không có cao lương mĩ vị thì cũng phải mân cao cỗ đầy, nhưng trong tình thế đó đã khiến người ta không khỏi nghẹn ngào.

Bữa cơm trong ngày đói trở lên thật thê thảm, mà bất cứ ai nhìn vào cũng đều chạnh lòng. Đó là cảnh ‘giữa cái mẹt rách có độc một lùm rau chuối thái rối, và một đĩa muối ăn với cháo’ nhưng ngạc nhiên thay là cả nhà đều ăn rất ngon lành. Dường như nồi cháo cám trở thành một bữa đại tiệc, mặc dù không khí đói vẫn khỏa lấp không gian chiếm trọn thời gian. Trong bữa cơm ngày đói không ai nói với ai câu nào tất cả đều ăn rất ngon lành. Nhưng sự khác biệt ở đây là tâm trạng của bà cụ Tứ đã trở lên thay đổi khác hẳn ngày thường. Bà không còn ủ rũ như mọi ngày mà thay vào đó bà toàn kể chuyện vui. Đây có thể coi là một bước chuyển biến tâm lý một cách nhanh chóng đến đột ngột của người đàn bà nghèo khổ. Người mẹ tuy nghèo này vất vả một đời nhưng lại có một tấm lòng nhân hậu rất mực yêu thương con và thương người. Khi nhà có thêm nàng dâu mới giữa cảnh đói kém thê lương và ảm đạm . Nhưng bà cụ Tứ lại nói những chuyện vui, bà đã gợi mở lên một tương lai tươi sáng cho các con và qua đó lớn hơn chính là của cả một đất nước.

Đặc biệt ở đây là sự chuyển biến mạnh mẽ để nhấn mạnh hình ảnh ‘nồi cháo cám’, khiến người đọc không kìm lòng được ‘Bà lận đận chạy xuống bếp, lễ bễ bưng ra một nồi bốc lên nghi ngút. Bà lão đặt cái nồi xuống bên cạnh mẹt cơm, cầm cái môi vừa khuấy vừa nói’. Sau đó là những bộc bạch của bà cụ Tứ, lời thoại chân chất , nghẹn ứ trong lòng như chính vị đắng chắt của nồi cháo cám đó.
Câu nói ‘chè khoán đấy, ngon đáo để’ và câu nói ‘cám đấy mày ạ, xóm mình còn có khối người không có cám mà ăn ấy chứ’. Câu nói như cắt cứa mãi trong mỗi chúng ta, mặc dù ăn cháo cám đắng ngắt nhưng không ai chê trách, ai cũng cảm thấy ấm lòng. Nồi cháo cám yêu thương đong đầy tình mẹ và có cả lòng vị tha. Độc giả có thể thấy được cái đói, cái nghèo đeo bám nhưng tình yêu thương con người không bao giờ bị bất diệt, có chăng hoàn cảnh chỉ là chất xúc tác để thổi bùng ngọn lửa yêu thương tình người mà thôi. Và trong suy nghĩ của bà cụ Tứ luôn có một viễn cảnh tươi sáng ‘Ai giàu ba họ ai khó ba đời’ nên bà vẫn luôn vạch ra trước mắt về một tương lai tốt đẹp cho các con. Bà như một người truyền lửa, giúp các con có thêm niềm tin vào cuộc sống cho dù hiện tại có nghèo khó, vất vả .

Chi tiết nồi cháo cám vừa có giá trị hiện thực đồng thời có cả giá trị hiện thực rất sâu sắc chạm đến trái tim người đọc. ‘Nồi cháo cám’ tái hiện lại được cuộc sống nghèo khổ của nạn đói năm 1945, khung cảnh đó hiện lên những con người nghèo khổ đói khát đến tận cùng. Nồi cám ấy cho đến bây giờ vẫn ám ảnh tâm trí của người đọc bởi chi tiết này có sức ám ảnh trở đi trở lại quá lớn.
Ngoài ra ‘nồi cháo cám’ còn mang giá trị nhân văn. Đó là tấm lòng của người mẹ nghèo đáng trân trọng. Cho dù đói khổ nhưng bà cụ Tứ luôn dành những yêu thương và sự ân cần sâu sắc đến với con trai và con dâu.

Ngoài giá trị nội dung thì chi tiết ‘ nồi cháo cám’ mang một giá trị về mặt nghệ thuật, bởi đây thực sự là một chi tiết nghệ thuật đắt giá. Tự bản thân của hình ảnh ám ảnh này cũng đã mang trong mình giá khiến cho cả câu truyện trở lên hấp dẫn và tình người đong đầy. Mọi thứ trở nên tươi đẹp và ấm áp hơn trong cái đói, cái chết.

Kết thúc câu truyện hình ảnh ‘Nồi cháo cám’ như vẫn còn sức lay động trong tâm trí người đọc. Có thể nói chi tiết này đã tạo nên sự thành công cho tác phẩm và làm nên tên tuổi của nhà văn Kim Lân.